Regreso á filmación do inferno

'Shoah', a monumental e imprescindible película de Claude Lanzmann sobre o Holocausto, revive en DVD aos 24 anos da súa estrea

Son 9 horas dun total de 350 rodadas

Por Joaquín Estefanía

.
Nas últimas semanas apareceron, en distintos formatos, dúas películas que desvelan dous exterminios ocorridos nos anos corenta do século pasado (a década máis sanguenta da centuria), e que rompen o intento dos xenocidas de que os seus actos permanecesen ocultos. Para maior interese, os asasinos pertencían a dúas ideoloxías contrapostas -o comunismo, o nazismo- cuxo común denominador era o odio á democracia. Trátase de Katyn, do polaco Andrzej Wajda, e de Shoah, do francés Claude Lanzmann.

Katyn, estreada en 2007 e exhibida nos cinemas comerciais españois (aínda está na carteleira), conta a matanza de máis de 20.000 militares polacos a mans do Exército Vermello, en 1940, mentres a URSS invadía Polonia. Na película nárranse os últimos días das vítimas antes de ser enterradas no bosque de Katyn, nas proximidades de Kiev (Ucraína). Shoah foi estreada en 1985, despois de 11 anos de traballo do seu director, o xornalista Claude Lanzmann (París, 1925), director moitos anos da revista Les Temps Modernes, que fundou Jean-Paul Sartre. Desde entón, só os circuítos de cinéfilos puidérona ver en España: dous días nun cinema comercial en Madrid, sen tradución en castelán; durante unhas xornadas no Instituto Francés; a súa emisión na madrugada, e case sen darlle publicidade, pola 2 de TVE... Pouca cousa máis. Agora aparece en versión DVD (Filmax), con subtítulos en castelán.

Trátase de máis de nove horas de proxección (das 350 horas que foron gravadas por Lanzmann) nas que sen imaxes de arquivo, sen música que multiplique as emocións, sen secuencias de ficción, cos campos de exterminio tal como estaban no momento en que foi filmada, só a través do relato espido, descríbese o proceso de produción do exterminio de seis millóns de xudeus: a solución final adoptada polos nazis en Wansee, nos arredores de Berlín, a principios da década do corenta. Son catro longos DVD, rodados sen amenidade nin concesións. Unha película imprescindible, sen retórica algunha.

Ao tempo, aparece en España un libro da mesma categoría. Trátase de "Desde aquela escuridade. Conversacións co verdugo" (editorial Edhasa) no que a xornalista e historiadora Gitta Sereny entrevista nos anos setenta a Franz Stangl, comandante dos campos de exterminio de Sobibor e Treblinka, cando o nazi atopábase en prisión despois de ser xulgado por xenocidio. Stangl fora sentenciado a cadea perpetua como corresponsable do asasinato de 900.000 persoas en Treblinka. Morreu dun ataque ao corazón ao día seguinte da última sesión de preguntas de Sereny. Treblinka, e outros campos do universo concentracionario como Sobibor, Bélzac ou Chelmno -que aparecen abundantemente en Shoah-, eran espazos dedicados única e exclusivamente ao exterminio sistemático. En Treblinka procesábanse" (asasinaban) -en concepto desenvolvido polo seu comandante no libro citado- até 5.000 persoas en tres horas.

Nas relacións dos nazis cos xudeus houbo dúas etapas; na primeira, de 1933 a 1939, os xudeus son perseguidos e marxinados, como noutros recunchos da historia, pero non asasinados. Logo chega a guerra e as execucións en masa, que son o específico do nazismo: a solución final, como destaca en Shoah o historiador Raúl Hilberg.

O filme describe con nudez o proceso de produción da morte en masa, desde os primeiros momentos, nos que se utilizan artesanalmente os camións como cámaras de gas usando os tubos de escape (anhídrido carbónico), até o gas zyclón, que mataba as vítimas en 10 ou 15 minutos como máximo. A Treblinka, por exemplo, chegaban os trens en convois con 40 ou 50 vagóns de xente amoreada; os portelos tiñan arame de púas para que non puidesen escapar. No teito situábanse os "cans de sangue", como chamaban aos ucranios ou letóns. Estes últimos eran os peores, segundo os testemuños filmados. Ao chegar os prisioneiros espíallos e quitábanselles os aneis, e en dúas horas todo terminara. As mulleres e os nenos eran os últimos, e esperaban ao raso a unhas temperaturas de entre 10 e 20 graos baixo cero.

A secuencia era a seguinte: primeiro, o tren; logo, o desfiladeiro (que chaman "o camiño do ceo") onde tiñanse que espir e esperar a que acabasen cos anteriores; a continuación, a cámara de gas; máis aló, o forno crematorio e por último, nalgúns lugares como Auschwitz-Birkenau, "o lago das cinzas", onde as arroxaban tras a cremación. Para os vellos e enfermos, a última estancia non era a cámara de gas, senón o "hospital", unha fosa na que dabaselles un tiro na caluga.

Un dos nazis que entrevista Lanzmann, filmado con cámara oculta, eleva o ton con indignación cando di que aos homes pegábanselles culatazos e lategazos para que entrasen nas cámaras de gas onde presuntamente íaselles a despiollar, pero "nunca ás mulleres e aos nenos". Entón, o director pregúntalle: "Por que tanta humanidade?".

Os nazis disimulaban durante todo este proceso, para que non se desbordase o pánico e a desorde, e non se perdese tempo de modo que a solución final fose no tempo planificado. Lanzmann entrevista a ao redor de dúas ducias de persoas, vítimas, testemuñas e nazis. A dous destes últimos gravounos sen que eles soubéseno e co compromiso (roto) de que non desvelase a súa identidade.

Si tivese que elixir secuencias máis tremendas que o resto -o que presenta moita dificultade- poderíanse sinalar dúas. Na primeira, que dura máis de vinte minutos, un antigo perruqueiro polaco, Abraham Bomba, conta como debía cortar o pelo (que se enviaba logo a Alemaña) ás mulleres, espidas, antes de entrar na cámara de gas. Moitas delas eran do seu mesmo pobo. Eran 16 perruqueiros, un dos cales cortou o pelo á súa muller e filla antes de velas por última vez, tentando que o seu último minuto non fose insufrible e, por tanto, sen dicirlles onde ían.

A segunda secuencia, agudísimamente dramática, ocorre cando un dos entrevistados conta que o seu labor era sacar aos gaseados dos camións para enterralos, e viu que entre eles estaban a súa muller e a súa filla. "Que lle pasou a primeira vez que descargou cadáveres, cando abriu as portas do primeiro camión de gas?", pregúntanlle. E Michael Podchlebnik, un dos dous únicos sobreviventes do campo de Chelmno, responde: "Que podería facer? Choraba... O terceiro día vin alí á miña muller e a miña filla. Depositei á miña muller na fosa e pedín que me matasen. Os alemáns dixéronme que aínda tiña forzas para traballar, que non me matarían polo momento".

Nunha entrevista publicada por Cahiers du cinéma en 1985 (e que agora reproduce a edición española -Novembro- da revista, con motivo da edición en España de Shoah), Lanzmann describe a función do cinema como forma de coñecemento; o seu labor foi investigar, buscar testemuñas "que estivesen no eixo mesmo da exterminación, as testemuñas directas da morte do seu pobo, os membros dos comandos especiais". E explica que a película está feita contra a imposibilidade de contar unha historia; contra a ausencia de pegadas materiais (todas as probas do Holocausto foran borradas); contra a desaparición dos responsables nazis e o "segredo obrigado" que facían asinar aos soldados para que calasen o que vían, para impedir que o mundo se decatase do horror; contra a impotencia dos sobreviventes de contar de novo a súa experiencia, xa que moitos tolearan ou viviran experiencias tan no límite que non podían comunicalas, etcétera.

O xudeu Lanzmann escribe: "Durante a preparación do filme invadiume a sensación de vivir entre mortos. O reino da morte triunfara. Cando atopaba a algunha testemuña viva, tiña a sensación de exhumarlo".

Shoah revive o pesadelo en presente. Que ninguén espere ver unha película con grandes reflexións ideolóxicas ou metafísicas sobre as razóns polas que lles tocou aos xudeus, polas que foron asasinados en masa. Fíxose coa vontade de saber e de transmitir, e ese é o seu resultado. Unha cousa son as estatísticas e outra os testemuños. Quen crea que xa sabe todo sobre a maldade, equivócase.

Nos títulos de crédito dise que é "non recomendable para menores de 13 anos", pero un dos seus protagonistas, co que empeza Shoah, é Simon Srebnik, o outro sobrevivente do campo de Chelmno, que tiña 13 anos cando foi encerrado no campo. Poucos días antes da súa liberación, os nazis disparáronlle na cabeza para executalo, pero milagrosamente sobreviviu. Despois de 46 anos, Lanzmann búscao en Israel, faille volver ao campo e pasear polos seus recordos, volve cantar ante a cámara a mesma canción que lle obrigaban a cantar aos nazis, e mira cara o infinito.

El País - 19.11.09